موزه فلک الافلاک

موزه فلک الافلاک

موزه مردم‌شناسی لرستان به عنوان یكی از غنی‌ترین موزه‌ های مردم‌ شناسی كشور در صحن دوم قلعه فلک الافلاک در مركز شهر خرم‌آباد قرار دارد. این موزه پس از اولین موزه مردم‌شناسی لرستان كه در سالهای 63-1354 به همت مركز مردم‌ شناسی ایران و اداره فرهنگ و هنر وقت لرستان با عنوان «موزه مردم‌ شناسی منطقه‌ای لرستان» در قلعه فلک الافلاک برپا بوده، دومین موزه مردم‌شناسی است كه در 28 اردیبهشت سال 1381 در همین مكان افتتاح و در سال‌ های 83/84 نیز بخش‌ های موسیقی و نان به آن اضافه گردید. طراحی و اجرای موزه توسط مهندس بهنام سیف‌الهی و علی‌رضا فرزین انجام شده است. پیكره‌های قرار گرفته در صحنه‌ها با ابتكار ناصر هوشمند وزیری استاد برجسته مجسمه‌ سازی كشور ساخته شده و اجرای ماكت‌ ها و گردآوری برخی از اشیای آن را از استاد محمدحسین آزادبخت و آقای حشمت‌ آزادبخت انجام داده‌اند.

مكان موزه

قلعه تاریخی فلك‌افلاك با 5300 مترمربع مساحت، دو صحن، هشت برج، 300 جان‌پناه و چاهی به عمق 40 متر در بلندای تپه‌ای باستانی در مركز شهر خرم‌آباد واقع گردیده است. براساس آثار و شواهد به دست آمده و آثاری نظیر گرداب سنگی، پل شكسته، آسیاب گبری و دیگر بقایای شهر باستانی شاپور خواست، ساخت اولیه این بنای شكوهمند تاریخی را به زمان شاپور اول ساسانی نسبت می‌دهند. وجود چشمه آب گلستان در دامنه این اثر تاریخی و قرار گرفتن آن بر فراز تپه‌ای صخره‌ای- خاكی و همچنین اشراف همه سویه آن بر دره تاریخی خرم‌آباد از ویژگی‌های قابل تعمق این بنا است. این بنای ارزشمند  در دوره‌های گوناگون به نام‌های دژ شاپور خواست، سابر خواست، قلعه خرمآباد، قلعه والی، قلعه دوازده برجی، دژ سیاه، قلعه فلك‌الافلاك،؛ قلعه سپه خوانده یا نوشته شده است. در ایام گذتشه به عنوان دژ، خزانه، مقر حكومتی، پادگان نظامی و زندان سیاسی از آن بهره‌برداری شده است و سرانجام در سال 1349 به عنوان یك اثر نفیس فرهنگی- تاریخی به شماره 883 در فهرست آثار ملی كشور به ثبت رسید. در حال حاضر از این مكان به عنوان موزه موقت مردم‌شناسی و باستانشناسی لرستان استفاده می‌گردد.

بخش‌های موزه

موزه‌ای كه هم‌اكنون پذیرای بازدیدكنندگان و علاقمندان است با مجموعه‌ای از صحنه‌های طراحی شده و اشیاء مربوط به زندگی بومی مردم لرستان كه طی سالیان متمادی از مناطق روستایی، عشایری و شهری گردآوری شده‌اند، همراه با چیدمانی متناسب با معماری داخلی این بنای ارزشمند تاریخی در 12 بخش به نمایش گذارده شده است.

بخش 1- تولد

باورها و اعتقادات. روشنایی، كتابت، تعزیه، پوشاك سنتی زنان و مردان، كشاورزی، كولی‌ها، آهنگری + راهروی 1 (نمایشگاه عكس، طبیعت و مردم) این موزه با ویترین‌های مربوط به اشیای تولد باورها و اعتقادات و روشنایی آغاز می‌گردد. اشیایی با باورهای كهن نظیر، طلسم‌ها، گژك (خرمهره‌ها)، آویزه‌های اسفن دیی (اسپند) قاب قرآن، ریش كل، پوپ خروس، سر كبك، گلوی گرگ، و انواع مهره‌های چشم زخم، چراغ گردسوز، لمپا، چراغ میشی پیه‌سوز. ویترین دیگر مربوط به این بخش اشیاء مربوط به كتابت است كه عبارتند از: نكانومه (عقدنامه) قدیمی، اسناد مالكیت، قلمدان، جوهردان، قلم‌نی، كتاب‌های قدیمی: شیرین و فرهان، هزار و یك شب، شاهنامه، حیات المتقین و…

ویترین تعزیه و طلسمات با مجموعه‌ای از اشیای مربوط به شبیه‌خوانی و رمالی مانند: كلاه‌خود، تن‌پوش، زره، سپر، شمشیر، نسخ خطی شبیه‌خوانی انواع تعویذها، دعاها و ویترین پوشاك سنتی مردان و زنان با مجموعه‌ای از انواع سرپوش و تن‌پوش‌های زنانه و مردانه مانند: كت، گل و نی، می‌نا، لچك، كلآونمدی (كلاه)، زیورآلات، شال، ستره، چوغا، قوه، كلنجه، یل، سرداری، جومه (پیراهن)، جلیسقه (جلیقه)، آژیه (نوعی پاپوش سنتی) در این سالن قرار گرفته‌اند. در قسمت انتهایی فضاهای جانبی این سالن، صحنه‌هایی از فعالیت زن و مرد كولی (خراط)، كشاورزان و مرد آهنگر به نمایش گذارده شده است.

صحنه كولی‌ها:

زن و مرد كولی (خراط) در حال تهیه ابزار و وسایل كشاورزی نظیر: شن (آشیر)، كم (نوعی الك، غربال). صحنه كشاورزی: مرد كشاورز با گاوآهنی (دار و برگ) در حین شخم زدن زمین است و در گوشه دیگر آن مرد كشاورز سوار بر خرمن كوب سنتی (چون) در حال كوبیدن خرمن گندم دیده می‌شود.

صحنه مرد آهنگر:

در كنار كوره‌ای قدیمی چهره مرد آهنگر، در حالی كه پتك بر سندان می‌كوبد در میان مجموعه‌ای از دست ساخته‌های خود مانند: ابزار و یراق درهای قدیمی، لگام و ركاب اسب، انواع كركیت (دفتین) جلوه‌ای دیگر به این مجموعه بخشیده است. نمایشگاه عكس طبیعت و زندگی در این نمایشگاه مناظر بدیعی از طبیعت و زنگی بومی مردم لرستان به نمایش گذاشته شده است. آبشارها، سرابها، چهر‌های بومی، كشاورزی سنتی، صنایع دستی و دامداری از موضوعات این نمایشگاه هستند.

بخش 2-  مراسم عروسی

همراه با نوای شورانگیز ساز و دهل كه در این سالن به گوش می‌رسد، صحنه‌هایی از مراسم بومی به نمایش گذارده شده است. صحنه آوردن عروس،سوار بر اسب تلمیت شده (تزیین شده) و همراهی بستگان داماد (پا بیئی) و به پیشواز آمدن جمعی دیگر از خانواده داماد، صحنه رقص دسته جمعی مردان و زنان لر گرداگرد نوازندگان بومی، صحنه قرار گرفتن عروس و داماد در چیت جا (حجله‌گاه). نمایشگاه عكس لرستان دوره قاجار بیشترین عكسهای مربوط به این نمایشگاه مربوط به سران طوایف لر در دوره قاجار می‌باشد. این عكسها توسط عكاسان دارالخلافه قاجار در سال‌های 19-1318 هجری قمری، هنگامی كه مسعود میرزا حاكم لرستان را همراهی می‌كرده‌اند، گرفته شده است. نگاتیوهای این تصاویر هم‌اكنون در آلبوم خانه سلطنتی كاخ موزه گلستان نگهداری می‌شود.

بخش 3-  مشاغل سنتی، ظروف، جنگ‌افزارهای بومی

مجموعه اشیاء و صحنه‌های فعالیت حرفه‌ای، جلوه‌ای از فناوری‌های سنتی مردم لرستان را به نمایش گذارده است. در زیر طاق نماهای این سالن كه یكی از وسیعترین فضاهای داخلی قلعه است مجموعه‌ای از ظروف فلزی مخصوص پذیرایی از مهمانان، ابزار و یراق سوار كاری، جنگ افزارهای بومی و صحنه‌هایی از پیكره پیشه‌وران سنتی نظیر: مرد خراط در حال درست كردن وسایل چوبی و كار با گیره خراطی، مرد سراج در حال تهیه وسایل سوار كاری، مرد آژیه كه در حال آماده ساختن آژیه (نوعی پاپوش محلی) و مرد ورشوساز (زنده یاد استاد میناگر) در حال چكش‌كاری ظروف ورشو دیده می‌شود.

بخش 4- مراسم سوگواری (پُرس)

در لرستان سوگ و سوگواری رابه گویش لری پُرس pors و در گویش لكی پِرس pers می‌گویند. اجرای سنتی این مراسم گوشه‌هایی از شاهنامه را تداعی می‌كند. در این سالن همراه با نوای چمری‌ساز و دهل طنین غمگنانه مویه‌ها كه از سوز دل مادران به سوگ نشسته ایل برمی‌آید، صحنه‌هایی از این مارسم به نمایش گذارده شده است. مانند: علم‌های برافراشته سوگ، كتل نمودن (تزئین كردن) است متوفی، مردان پلاس‌پوش كه به نشانه‌ همدردی تكه‌ای از سیاه چادر را بر دوش خود حمایل كرده‌اند (دوار اكول كردن)، زنان خسته روی با گیس‌های بریده، همچنین عكس‌هایی از مراسم تاز taze (سوگواری عشایر چهار لنگ بختیاری در مرگ عزیزی كه از دست رفته) و مراسم سوگواری ایام محرم خرم‌آباد از جمله موضوعاتی است كه در این سالن دیده می‌شود.

بخش 5- سنگ‌گورها

در گورستانهای قدیمی لرستان با تاثیر از تنوع فرهنگ بومی سنگ‌گورهای گوناگونی قابل مشاهده است. برد ممكی bardmamaki (سنگ پستانی) برد شیر (سنگ شیر)، میل بالا سر، برد بالا سر از جمله سنگ‌ گورهایی هستند كه قدیمی‌ترین آنها (برد ممكی) مربوط به دوره سلجوقیان بوده نمونه‌هایی از آنها در این موزه قابل مشاهده است. ابعاد شكل و نوع نقوش این سنگ گورها متناسب با موقعیت اجتماعی افراد بوده است و سنگ گور مردان و زنان نیز متفاوت می‌باشد. نقوش مربوط  به مردانی كه در زمان حیات خود از جایگاه ویژه اجتماعی برخوردار بوده‌اند. عبارت است از مرد شكارچی و جنگ‌آور در حال تیراندازی و تاختن با اسب و ظروف مخصوص پذیرایی از مهمانان (آفتابه و لگن)، مردان مسلح، مهر و تسبیح و نقوش مربوط به زنان كه دارای ویژگی های كدبانویی، پاكیزگی و پاكی بوده‌اند عبارت است از: دار قالی‌بافی، قیچی، شانه دوطرفه، آیینه، پرنده، اسب و سوار.

بخش 6- سالن نمایش

در این سالن با ایجاد امكانات صوتی و تصویری، فرصتی فراهم شده است تا بازدیدكنندگان بتوانند با جلوه‌هایی دیگر از فرهنگ و تاریخ لرستان آشنا شوند.

بخش 7- موتابی

موتابی یا نخ‌ریسی، یكی از صنایع قدیم لرستان است كه اكنون به دو شیوه تداوم دارد. موتابی با دوك (دیك) كه بیشتر زنان عشایر برای بافت سیاه چادر (دوار) و چیت با بهره‌گیری از موی بز انجام می‌دهند و دیگر موتابی با چرخ كه توسط استادكارانی در بازار قدیمی بروجرد صورت می‌پذیرد. صحنه‌هایی از این دو شیوه موتابی در این بخش قابل مشاهده می‌باشد.

بخش 8- دست‌بافته‌های بومی

مجموعه صحنه‌هایی زنان بافنده لر و نمونه‌های به نمایش گذارده شده نشانگر نقش موثر زنان عشایر روستایی در خلق این آثار است. از نقش ساده یك دوار dowar (سیاه چادر) تا نقوش در هم تنیده یك هور آسمان hurasman (خورجین اسب) گستره‌ای از زنگ، نقش، فنون زندگی را به نمایش گذارده است. گبه (قالی)، لی (گلیم)، دوار (سیاه چادر)، ماشته (جاجیم)، هور اسبو (خورجین اسب)، جل (روانداز چهار پایان)، خو آدو (نمكدان)، كشی (ریسمان پهن)، بَلَه تین (ریسمان كوتاه)، بوزینه (خورجین مخصوص حمل حبوبات)، دیك دو (جای دوك نخ ریسی)، وچیت (چیغ)، بافته‌ای از نی و موی بز جهت محصور كردن اطراف سیاه‌ چادر از جمله دست‌بافته‌هایی است كه نمونه‌هایی از آنها همراه با كارگاه‌های واقعی و پیكره‌های انسانی بافندگان آنها در این سالن در معرض دید علاقه‌مندان قرار گرفته‌اند.

بخش 9- مسكن عشایر (سیاه چادر)

در گوشه‌ای از این سالن نمونه‌ای از یك سیاه‌چادر منطقه هومیان كوهدشت كه در گویش محلی دوار (dowar) گفته می‌شود در مقیاس یك ششم با تمامی جزئیات، ابزار و وسایل زندگی عشایر برپا شده است. در قسمت دیگر آن همراه با آوای مشك‌زنی پیكره‌هایی از زنان عشایر و روستایی كه نقش به سزای این زندگی را به عهده دارند، در حال انجام فعالیت‌های روزمره زندگی مانند: مشك‌زنی، تهیه دوغ و كره، سبدبافی، بن ریسی (نخ ریسی)، حمل هیزم، تهیه خوراك و بچه‌داری دیده می‌شود.

بخش 10- موسیقی لرستان

به گواه اشیای مكشوفه مفرغی لرستان و آواهای به یادگار مانده مویه‌ها و رقص‌های بومی كه هنوز هم در میان مردم این سامان اجرا می‌شود، موسیقی لرستان یكی از گنجینه‌های كهن موسیقی اقوام ایرانی است. در این بخش انواع سازهای بومی لرستان نظیر سرنا، كرنا، دهل، دوزله، بلور، كمانچه (تال)، تنبك (تمك) به نمایش گذاشته شده است. در میان همین مجموعه تصاویر و پیكره‌هایی از اساتید معاصر موسیقی لرستان نظیر: زنده یاد علیرضا حسین‌خان، كمانچه‌نواز و بداهه‌خوان، امام قلی امامی (عزیزی) تنبور نواز، نجف علی میرزایی كلام‌خوان و تنبور نواز اهل حق، شاه میرزا مرادی سرنانواز شهیر لرستانی كه در اواخر عمر پرثمرش از سوی جشنواره آوینیون فرانسه لقب مروارید اقیانوس را گرفت، همت علی سالم كمانچه‌نواز و ترانه‌سرا، پیرولی كریمی كمانچه‌نواز خلاق، توجه هر بیننده‌ای را به خود جلب می‌كند. بازدیدكنندگان می‌توانند برای آشنایی بیشتر با موسیقی لرستان از سیستم‌های صوتی و تصویری موجود در این بخش بهره جویند.

بخش 11-  شكار

در گذشته‌ای نه چندان دور، شكار و شكارگری یكی از شیوه‌های معیشت و نشانی از منزلت اجتماعی افراد در جوامع ایلی بوده است. به لحاظ محدودیت مكانی این موزه برای به نمایش گذاردن تنوع شكار و شكارگری در لرستان، تنها نمونه‌ای از شیوه شكار كبك كه به وسیله دیی جومه  dijoma (پرده‌ای رنگین) توسط شكارچی برای فریب دادن كبك‌ها در فصل زمستان به كار برده می‌شود در معرض دید علاقه‌مندان قرار گرفته است.

بخش 12- نان

تهیه خوارك به ویژه نان كه یكی از نیازهای حیاتی بشر است در فرهنگ بومی مردم لرستان تا پیش از دست‌یابی به تكنولوژی جدید از تنوع بسیاری برخودار بوده است. از انواع نان‌هایی كه هنوز در برخی از نقاط دور افتاده روستایی و عشایری توسط اهالی پخته می‌شود، می‌توان نان تآویی towi (ساجی)، فطیره fatira، شلكینه، ناسكینه، نان كَلك (بلوط)، نان جو، نان تیری و دیگر نان‌هایی نظیر: برساق، كلیره و كلوا را كه به مناسبت ایام نوروز یا مسافرت‌های دور و پذیرایی از مهمان و مراسم عروسی مورد استفاده قرار می‌گرفته را نام برد. در این بخش نمونه‌هایی از فن‌آوریهای تهیه نان مانند: آسیاب آبی، آسیاب دستی (بردگلو bardgelo، دسر- دس‌هر dasar)، شیوه‌های پخت نان تآویی و تیری به همراه ظروف مربوط به نگهداری غلات و پخت نان در معرض نمایش گذارده شده است.

منبع : visitiran.ir/fa