مسجد جامع ابرکوه

شهر ابرکوه در مسیر یزد به شیراز قرار دارد و آخرین شهرستان استان یزد است. شهری که با یزد 140 کیلومتر فاصله دارد و چون بر سر راه تجاری ابریشم قرار داشت در همه دوره‎ها خصوصا قرن هشتم از اهمیت زیادی برخوردار بود. از آثار تاریخی این شهر قدیمی می‎توان به مسجد جامع، گنبد عالی، خانه‎های قدیمی، مناره نظامیه و جاذبه‏های طبیعی چون سرو چهار هزار ساله اشاره کرد

در مرکز شهر ابرکوه که حالا به میدان امام حسین معروف است مسجدی واقع شده که مسجد جامع شهر است، مسجدی قدیمی و کهن که تاریخی چندصد ساله دارد. بعضی از محققین بنای اولیه آن را به دوره قبل از اسلام می‎رسانند. اما شکل بنا به صورت مسجد را «مقدسی» جغرافیدان، مربوط به قرن چهارم ه.ق می‎داند. عده‏ای نیز آن‏را مربوط به دوره سلجوقی و مغول می‎دانند که زمان ایلخانان و تیموری مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت.

ورودی مسجد در خیابان اصلی است، از چند پله که بالا بروید به سَردَری می‎رسید با طاقی بلند و سر به فلک کشیده، ساده از هر چه مقرنس‎کاری و نقش‏های اسلیمی است. از در چوبی وارد دهلیزی وسیع هشت ضلعی می‎شوید، این دهلیز شما را به حیاط مسجد راهنمایی می‎کند. در چهار طرف حیاط، چهار ایوان بلند وجود دارد. وسط حیاط صفه‎ای مربع شکل نیم متری قرار دارد که سقف وضوخانه است. در زیر این صفه سردابی است با مسیر قناتی که روزگاری خنکای هوای گرم تابستان برای نمازگزاران بود.

 قدیمی‎ترین و مهم‎ترین قسمت مسجد که دارای کتیبه تاریخی است ایوان غربی است. در سمت چپ ورودی مسجد ایوانی است که قدیمی‎ترین محراب در آن قرار دارد. این محراب گچبری که شاهکار هنر و معماری است با آیات قرانی به خط کوفی، نسخ و ثلث تزئین شده است هر چند بسیاری از این تزئینات در طول زمان از بین رفته اما کتیبه، پایه ستون و طاق‌نما این محراب به یادگار مانده است. علاوه بر این محراب، این مسجد چند محراب دیگر نیز دارد که از میان آن‎ها محراب سنگی که از جنس مرمر است با تزئینات زیبا گل و بته در وسط، مقرنس‌کاری در پیشانی و کتیبه قرانی با خط نسخ از اهمیت زیادی برخوردار است و اکنون در موزه ایران باستان نگهداری می‎شود. 

هر چهار طرف مسجد رواق‎هایی دو طبقه با طاق‎هایی از طاق و تویزه قرار دارند. ضلع شمالی و جنوبی چهار رواق و شرقی و غربی شش رواق دارد که زیبایی بنا را دو چندان می‎کند. مناره در ضلع جنوبی بنا قرار دارد که شبستان وسیعی پشت آن است. شبستان تابستانه با 5/2 متر ارتفاعِ بیشتر از دیگر نقاط و پنجره‎های کشیده در شمال و جنوب محیطی خنک برای نمازگزاران را فراهم کرده اما شبستان زمستانه با سقفی کوتاه و پنجره‏های نورگیر رو به جنوب فضای گرمی را به وجود ‎آورده است. این شبستان زمستان‎نشین با ستون‎های قطور در دوطبقه است که مجموع ارتفاع‎های هر دو طبقه باز هم از ارتفاع شبستان تابستانه کمتر است. 

این مسجدی چهار ایوانه که از خشت خام ساخته شده در عین زیبایی ساده است، در عین سادگی با شکوه است، رفتن و دیدننش یک حس خضوع و خشوع را در آدمی بر می‎انگیزد. این مسجد قدیمی به شمارة ۱۹۷ درتاریخ ۹/۵/۱۳۱۲ در فهرست آثارملی ثبت شده است.