خرمهره قم
در لغتنامه دهخدا در تعریف خرمهره چنین آمده است: “مهره های بزرگ کم قیمت که بر گردن خر بندند.” خرمهره از دست ساخته های سرامیکی به رنگ آبی روشن و فیروزه ای است که در اصطلاح عامیانه به آن کوجی یا مهره‌ی مِهر نیز می گویند.
استان قم تنها تولیدکننده مصنوعات خرمهره به شکل انبوه در دنیا است. پژوهشگران پیشینه‌ی خرمهره را در حدود شش هزار سال همزمان با ساخت کوره های ذوب مس تخمین می زنند. از این مهره ها در گذشته و امروز برای دفع چشم زخم، گردن آویز حیوانات و گاه برای زیبایی و یا استفاده در بخشه ایی از صنایع دستی های دیگر مانند منسوجات استفاده می شود و به اعتقاد کارشناسان برای آرامشی که رنگ آبی به وجود می آورد استفاده از این مهره ها مرسوم بوده، و از منظر دیگر رنگ محبوب و خاص ایرانیان، فیروزه ای و آبی روشن بوده است.
ماده‌ی اولیه خرمهره از سیلیس (سنگ چخماق، ریگ سفید) که نوعی کوارتز مرغوب است به دست می آید و از آنجا که این ماده به تنهایی چسبندگی ندارد به منظور ایجاد چسبندگی در قدیم کتیرا و هم اکنون از سریش معمولی استفاده می کنند. برای ساخت خرمهره، ابتدا سیلیس و سریش را با کمی آب آمیخته و خمیری غلیظ تهیه میکنند، سپس گلوله های کوچکی با کف دو دست گِرد کرده و در پودر لعاب می غلتانند، سپس سوراخی در وسط مهره ایجاد کرده و در لابه لای شن ها در کوره می گذارند (دمای1200 درجه)، سریش در حرارت کوره می سوزد ولی پودر لعاب ذکر شده در اثر حرارت ذوب شده و به صورت لایه ای آبی رنگ و شفاف روی مهرهها را می پوشاند.
نکته‌ی جالب در این است که برعکس لعاب سفال های معمولی که مایع است لعاب مخصوص خرمهره پودری خشک است. گَرد این لعاب دارای ترکیبی از گیاه اشنوان، آهک، گَرد کوارتز، کمی زغال و یک درصد اکسیدمس است. در گذشته این مهره ها به صورت کروی ساخته می شد ولی هم اکنون در اشکال مختلف و تزئینی و بهصورت حجم های گوناگون تولید می شود، مانند دایره، مثلث، قلب، ماه، ستاره، ماهی، صلیب، زیرسیگاری، مدال آویز و حتی به صورت نگین، شبیه به نگین های فیروزه.
تولیدات فوق همگی به وسیله ی قالب ساخته می شود. در اشعار و ادبیات دوره های مختلف ایران به کرات با کلمه‌ی خرمهره روبه رو می شویم که خود نشان از مورد استفاده بودن آن دارد. مثلاً آنجا که حافظ می فرماید “آه آه از دست صرافان گوهر ناشناس/ هر زمان خرمهره را با دُر برابر میکنند.” یا در جای دیگری نظامی میگوید: ” گاو که خرمهره بدو درکشند/ چونکه بیفتد همه خنجر کشند.”
منبع : visitiran.ir/fa
