اردستان شهری است در دل کویر ایران، در شمال استان اصفهان به علت کوههایی که ادامه دهنده ارتفاعات زاگرس است بخشی از آن کوهستانی است با طبیعتی زیبا که نشانی از کویر ندارد. «اصطخری» در کتاب «مسالک و ممالک» اردستان را اینگونه توصیف میکند: ” اردستان شهری است واقع بین کاشان و اصفهان دارای باغها و عمارات با فسحت و نزهت و باروی محکم است، در هر محلهای قلعهای است و در هر قلعهای آتشکدهای بنا شده است.” «ابن خرداذبه» نیز آن را یکی از رُستاقهای هفدهگانه اصفهان میداند.
از آثار معروف این شهر میتوان به مسجد مشهور به امام حسن در محله کبودان، مقبره امیر اویس شیروانشاهی معاصر شاه اسماعیل صفوی و قنات مون اشاره کرد. مسجد جامع اردستان نیز یکی از آثار تاریخی این شهر است که همواره مورد توجه گردشگران و محققین بوده است.
مساجد در طول تاریخ ایران همواره در مرکز شهر نزدیک بازار و مراکز اجتماعی ساخته شدهاند، مسجد جامع اردستان نیز در محله «مَحال» از محلههای قدیمی شهر و نزدیک مراکز اجتماعی چون مدرسه حاج حسین نورالدین، حمام، حسینیه، آب انبار، کاروانسرا و بازارچه قرار دارد.
سابقه معماری در این مسجد به زمان ساسانیان میرسد، ستونهای قدیمی در این بنا از نظر معماری و مصالح با ستونهای ساسانی تپه میل و مسجد تاریخانه دامغان شباهت بسیار دارد. از این رو باستانشناسان معتقدند که مسجد جامع اردستان ابتدا آتشکده یا معبدی بوده که بعد از حمله اعراب به ایران تبدیل به مسجد شد. این مسجد از کهنترین مساجد ایران، نخستین مسجد دو طبقه تاریخ اسلام است.
باستانشناسان بر این باورند که این بنا در قرن سوم ه.ق از آتشکده گنبدی شکل به صورت مسجد شبستانی در آمد. بعد از حمله مغول، مرکزیت خود را از دست داد و رو به ویرانی رفت تا دوره سلجوقی که این بنا مورد بازسازی و مرمت قرار گرفت. مساجد 4 ایوانی زمان سلجوقیان وارد معماری ایرانی شدند و مسجد جامع اردستان نیز از این شیوه مستثنی نبود. این مسجد با معماری شبستانی در دوره سلجوقی به چهار ایوانی تغییر شکل داد که دارای صحن مرکزی، شبستان ستوندار در چهار سمت حیاط، گنبدخانه و ایوان جنوبی شد و در دوره‌های بعد یعنی زمان صفویه تکمیل شد. وجود سنگ نوشته‌ای که مربوط به قرن دهم ه.ق است مشتمل بر فرمان شاه عباس اول صفوی در جانب غربی مدخل گنبدخانه، مبنی بر تخفیف مالیات مردم اردستان نشان از اهمیت این مسجد در زمان صفویه دارد، طبق نظر محققین ایوان شرقی، غربی و شمالی زمان صفویه تکمیل شده است.
مساحت این مسجد 85/340 متر مربع است که دارای 5 در ورودی است که از این درها با دهلیزهایی از گوشه صحن مستطیلی وارد حیاط مسجد می‌شوید. از این 5 در، درب شماره 1 قدیمی‌ترین در و درب شماره 4 به حسینه‌ای که در شرق مسجد و متصل به آن است و در ایام عزاداری به ویژه عاشورا مورد استفاده قرار میگیرد، دسترسی دارد. در سمت غری مسجد نیز مدرسهای مشتمل بر حجره‌های دوطبقه است و مناره این مسجد در سمت شمال‌غربی آن قرار دارد. این مسجد درای شبستان ستونداری است که اصلیترین شبستان مسجد شبستان جنوبی است که طبق کتیبه گنبدخانه، ابوطاهر در سال 553 ه.ق آنرا بنا کرد؛ این همان کتیبهای است که قدیمی‌ترین تاریخ برای ساخت مسجد در آن نوشته شده است که با بسم الله … شروع شده و ابتدای آیه 18 سوره توبه در آن حکاکی شده است؛ هم این کتیبه و هم کتیبهای که در ایوان جنوبی است به خط نسخ هستند. در کتیبه ایوان جنوبی تاریخ 555 ه. ق همراه با آیتالکرسی حک شده است. از کتیبه‌های دیگر کتیبه محراب‌های سهگانه شبستان جنوبی است که به علت سائیدگی تاریخ آن مشخص نیست. این محراب‌های سهگانه گچبری شده یکی بزرگ و اصلی است و دوتای دیگر کوچکترند که گچبری‌های آن همراه با نقوش هندسی کار دست صنعتگران سلجوقی است. اما از تزئینات گچبری که مربوط به دوره نخستین اسلامی است گچبری است که در گوشه جنوب غربی حیاط مسجد قرار دارد.
این مسجد به دستور عمر بن عبدالعزیز آل ابی دُلَف توسط استاد محمود بن محمد اصفهانی و حیدرعلی معمار اردستانی بنا گردیده است و در مرمت دوره صفوی تزئینات کاشی آن مشخص است.
مسجد جامع اردستان در سال ۱۳۱۱ با شماره ثبت ۱۸۰ به عنوان یکی از آثار ملی به ثبت رسیده است.
