مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران 

مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران

مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران دارای ابعاد چندگانه تاریخی، هنری و طبیعی است که نمی توان آن را محدود به یک یا چند موضوع خاص نمود؛ اما آنچه اولویت و موضوع اصلی این مجموعه را شامل می شود پیشینه آن در قالب روایت های شفاهی و مکتوب و مجموعه آثاری است که متعلق به دو سلسله قاجار و پهلوی می باشد.

به عبارت دیگر ارگ حکومتی نیاوران در دو دوره زندگی جاری و پویا در قامت قصر حکومتی بوده و هر دوره دارای     ارزش های تاریخی و فرهنگی مهم و فراوانی است. این هر دو دوره دارای روایت های فراوانی هستند اما نکته حائز اهمیت این است که این ارگ حکومتی در دل یک باغ بزرگ تأسیس شده است و امروزه دیگر ما با یک ارگ حکومتی فعال روبرو نیستیم، بلکه با یک مجموعه فرهنگی تاریخی روبرو هستیم که با نگاه موزه ای، سامان یافته و باید یادآور و نشان دهنده ارگ های حکومتی قاجار و پهلوی باشد.

باغ تاریخی نیاوران

مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران در باغ بزرگی به مساحت حدود 11 هکتار در شمال تهران قرار دارد که از زیبایی و جذابیت طبیعی و تاریخی فراوانی برخوردار می باشد. بناهای این مجموعه متعلق به دوره های قاجار و پهلوی می باشد.
فتحعلی شاه (دومین پادشاه سلسله قاجار) و جانشینانش تعدادی باغ در شمال تهران (پایتخت) بر دامنه‌های رشته كوه البرز بنا كردند كه بعدها منطقه ییلاقی شمال تهران را تشكیل داد. یكی از این كاخ‌های سلطنتی كوهپایه‌ای، كاخ نیاوران است كه گذار زمانی طولانی در دوران پرفراز و نشیب تاریخ معاصر ایران، وقوع حوادث گوناگون و برگزاری مجالس، مراسم و مناسبت‌های مختلف، این مجموعه را به عنوان مکانی شاخص در صحنه وقایع سیاسی دو قرن اخیر ایران مطرح می‌نماید.

ابتدا شاهان قاجار این مکان خوش آب و هوا را جهت اقامت ییلاقی خویش برگزیدند. فتحعلی شاه قاجار برای تفریحات تابستانی خود دستور می دهد تا در منطقه ای خوش آب و هوا خارج از شهر تهران که وسعتی بسیار کمتر از امروز داشت باغی مصفا بسازند. در کنار روستایی که «گُرده وی» یا «گُرده به» خوانده می شد و در نیاوران امروز قرار داشت به جای نیزاری که در همسایگی روستا واقع بود باغ را ساختند. باغ ییلاقی فتحعلی شاه که در جای نیزار ایجاد شد را «نی آوران» نامیدند که بعدها به نام «نیاوران» مشهور شد.

محمدشاه (سومین پادشاه سلسله قاجار) نیز در همین باغ بنای کوچک و ساده ای بنا کرد و پس از وی ناصرالدین شاه (چهارمین پادشاه سلسله قاجار) در سال 1267 ه.ق دستور ساخت «کاخ صاحبقرانیه» را در باغ نیاوران داد.

آخرین و شاعرانه‌ترین بنای دوران قاجار با خصوصیات منحصر بفرد و جاذبه و آراستگی که در این باغ ساخته شده، کوشک احمدشاهی متعلق به دوره احمدشاه (هفتمین و آخرین پادشاه سلسله قاجار) است.

در زمان حکومت محمدرضا پهلوی (پهلوی دوم)، برخی از بناهای کوچک این باغ تخریب شد و کاخ نیاوران با سبکی مدرن ساخته شد که طی سال های 1346 تا 1357 ه.ش جهت سکونت وی و خانواده اش مورد استفاده قرار گرفت.

در سال 1357 این کاخ توسط نیروهای انقلابی تسخیر شد و در سال 1360 به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تحویل داده شد. در سال 1365 کاخ موزه اختصاصی نیاوران برای اولین بار گشایش یافت.

در سال های بعد موزه جهان نما (1376)، کاخ صاحبقرانیه و موزه حوضخانه (1377)، کوشک احمدشاهی (1379)، کتابخانه اختصاصی (1383)، باغ کتیبه ها (1387) و موزه خودروهای اختصاصی (1391) نیز در معرض بازدید عموم قرار گرفت.

اما در کنار این عمارت های قدیمی، باغ تاریخی نیاوران نیز دارای ویژگی های منحصر بفردی است و به عنوان یکی از نمونه های خاص باغ ایرانی محسوب می شود. گونه‌ های مختلف گیاهی، از ویژگی های بارز باغ تاریخی نیاوران محسوب می‌شود. گونه گیاهی غالب موجود، درخت تنومند و کهنسال چنار است ‌و تقریباً معادل هشتاد درصد از پوشش سبز محوطه را به خود اختصاص داده است. تعدادی گونه‌ گیاهی غیربومی نیز در مجموعه موجود است که به تدریج با شرایط محیطی منطقه سازگاری یافته و زیبایی خاصی به مجموعه بخشیده ‌اند.

درخت چنار، انواع سرو، انواع کاج، انواع درختان سوزنی برگ، سه رنگ، سپیدار، انواع سِدروس، نمدار، توسکا، سکویا، بلوط، شاه بلوط، درخت لاله، نرگس درختی و انواع درختان میوه مانند توت، شاتوت، گردو، خرمالو، انجیر و گلابی عمده ترین درختان باغ نیاوران را تشکیل می دهند.

در میان درختچه های این باغ تاریخی می توان به یاس زرد، یاس بنفش، یاس هلندی، انواع ماگنولیا، انواع شمشاد، شمشاد جنگلی، پیچ گلیسین، پیچ امین الدوله، زغال اخته، فندق زینتی، گونه ای خاص از سرو به نام ژونی پیروس، نارنج سه برگ، ختمی درختی، سنجد زینتی، گل یخ و ماهونیا اشاره کرد.

انواع مختلف گل نیز در این باغ به چشم می خورد از جمله: انواع گل های هفت رنگ و مینیاتوری، پیراکانتا، شیرخشت، رزماری، لاوان، بربریس قرمز، انواع رز، انواع زنبق و همچنین انواع نشاء فصل بهاره، تابستانه و زمستانه.

عمده ترین گیاهان پوششی باغ نیاوران نیز شامل چمن، مینای چمنی، چمن دایکوندرا، آجوکا و توت فرنگی زینتی می باشد.

باغ نیاوران در کنار درختان قدیمی و تنومند، مجموعه‌ای از پرندگان را در خود جای داده است. چرخ ریسک نیزار، بلبل خرما، گنجشک خانگی، دارکوب خالدار، کلاغ ابلق، شاه طوطی، یاکریم، مرغ مینا، سار، طوطی طوق صورتی، کبوتر کوهپایه، دلیجه و قمری از جمله پرندگانی هستند که وقتی در باغ راه می‌روید، صدای آن‌ها را به وفور می‌شنوید.

کاخ موزه صاحبقرانیه

ناصرالدین شاه در سال 1267ه.ق حاج علیخان حاجب الدوله را مأمور ساخت عمارت صاحبقرانیه یا جهان نما در باغ نیاوران كرد. از آنجا كه پس از نخستین قرن پادشاهی ناصرالدین شاه (در آن زمان هر سی سال یك قرن محسوب می شد)، این محل تجدید عمارت كلی یافته بود، به دستور شاه «صاحبقرانیه» نامیده شد. در زمان مظفرالدین شاه و احمدشاه حرمسرای كاخ محدودتر شد. با سقوط قاجاریان و بر سركار آمدن رضاخان، صاحبقرانیه مدتی به دست فراموشی سپرده شد. به هنگام ازدواج محمدرضا پهلوی و فوزیه (همسر اول او و خواهر ملک فاروق پادشاه وقت مصر) در سال 1318ه.ش و به دستور رضاخان پهلوی، این بنا پس از تغییراتی جهت پذیرایی از میهمانان جشن آماده شد ولی به دلیل سردی هوا، جشن عروسی در این عمارت برگزار نشد. کاخ صاحبقرانیه از سال 1346تا 1357 ه.ش پس از تغییرات کلی به عنوان دفترکار محمدرضا پهلوی مورد استفاده قرار گرفت و سرانجام بعد از انقلاب اسلامی این کاخ توسط کارشناسان، استادکاران و هنرمندان، مرمت و بهسازی شد و با رعایت موازین موزه آرایی از سال 1377 ه.ش مورد بازدید عموم قرار گرفت. عمارت صاحبقرانیه دارای دو طبقه است که طبقه فوقانی شامل بخش ها و اتاق های مختلف همچون اتاق اسناد، اتاق مذاکرات نظامی، تالار آینه، اتاق مذاکرات خصوصی، اتاق انتظار سفرا و استـراحتگاه نیمروزی می باشد و طبقه زیرین با نام حوضخانه، دارای بخش های دیدنی همچون تالار حوضخـانه، کـرسی خـانه، چایخـانه و مجموعه ای از آثار هنری هنـرمندان نامی ایران است. این کاخ در حال حاضر به منظور انجام مطالعات آسیب شناسی و عملیات مقاوم سازی بنا، تعطیل می باشد.

عمارت کوشک  احمدشاهی

“کوشک” در لغت به معنای قصر و هر بنای رفیع، بلند، بارگاه و سرای عالی است و در اصطلاح به بنایی گفته می شود که در میان باغ قرار گرفته و از داخل بنا بر چهار طرف منظر دارد. این عمارت در اواخر دوره قاجار، جهت اقامتگاه ییلاقی احمدشاه در میان باغ نیاوران با مساحتی بالغ بر 800 مترمربع در دو طبقه با سقف شیروانی بنا گردید.

از ویژگی های عمده این بنا، تزئینات و نمای آجری به کار رفته در سرتاسر نمای بیرونی آن است. آجرها از نوع منقوش قالبی با طرح های متنوع به رنگ نخودی است.

عمارت کوشک احمدشاهی در دوره پهلوی دوم مرمت شد و تغییراتی در آن صورت گرفت. مبلمان و تزئینات داخلی آن به طور کامل تعویض شد تا به عنوان محل اقامت رضا پهلوی (فرزند محمدرضا پهلوی) مورد استفاده قرار گیرد. طبقه همکف این عمارت از یک سرسرا تشکیل شده و حوضی از جنس مرمر در وسط آن واقع گردیده و اطراف آن را شش اتاق و دو راهرو احاطه کرده است.
طبقه دوم این عمارت نیز از یک سالن مرکزی و ایوان سرتاسری چهار طرفه تشکیل شده است. در چهار طرف سالن مرکزی که به عنوان اتاق موسیقی استفاده می شد، قفسه های چوبی ویترین دار نصب شده است. دورتادور ایوان را 6 ستون با مقطع مربع قطور با نمای آجری بدنه و 66 ستون مدور با نمای گچی فرا گرفته است.

پس از پیروزی انقلاب اسلامی، سرویس بهداشتی و آشپزخانه کوشک، تغییر کاربری پیدا کرد و به محل برگزاری    نمایشگاه های دوره ای اختصاص یافت و سپس از سال 1379 ه.ش با رعایت موازین موزه آرایی مورد بازدید عموم قرار گرفت.

کاخ موزه اختصاصی نیاوران

در شمال شرقی باغ نیاوران، کاخ نیاوران با مساحتی در حدود 9000 مترمربع و ارتفاع 14 متر در دو طبقه و یک نیم طبقه قرار دارد.  عملیات احداث این بنا در سال 1337ه.ش با طراحی ایرانی آغاز گردید. معمار طراح کاخ، مهندس محسن فروغی و مهندسین مشاور ناظر بر اجرا «شرکت مهندسین مشاور عبدالعزیز فرمانفرماییان و همکاران» و سازنده بنا «شرکت ماپ» بود. این کاخ از سال 1346 تا 1357 ه.ش محل سکونت محمدرضا پهلوی و خانواده وی بوده است.
طرح چهار ضلعی کاخ و معماری داخلی آن الهام گرفته از معماری ایرانی با بهره گیری از فن آوری مدرن است. تزئینات آن نیز تلفیقی از هنر پیش از اسلام و پس از آن است. سقف این کاخ از جنس آلومینیوم است که به صورت الکترومکانیکی از وسط باز می شود.  طبقه همکف شامل سرسرای بزرگی است که اتاق های پذیرایی، غذاخوری، سالن سینما و اتاق نشیمن در اطراف آن قرار گرفته است. در طبقه دوم اتاق های خواب محمدرضا و فرح پهلوی، اتاق آرایش و رختکن فرح و اتاق های فرزندان و  ندیمه هایشان قرار دارد. همچنین در نیم طبقه، دفتر کار فرح پهلوی و اتاق های لیلا قرار گرفته است. مجموعه ای گرانبها از تابلوهای نقاشی هنرمندان ایرانی و خارجی، گوبلن ها، فرش های نفیس ایرانی و ظروف چینی و کریستال کارخانه های سِور فرانسه، رُزِنتال آلمان و … زینت بخش فضاهای داخلی این بنا می باشد. کاخ اختصاصی نیاوران پس از پیروزی انقلاب اسلامی، برای نخستین بار به عنوان موزه در سال 1365 ه.ش جهت بازدید عموم علاقه مندان به تاریخ، فرهنگ و هنر ایرانی بازگشایی گردید.

موزه کتابخانه اختصاصی نیاوران

کتابخانه اختصاصی نیاوران در حدود سال 1355ه.ش در قسمت شمال شرقی مجموعه نیاوران در محیطی نسبتاً دنج و همجوار با محل سکونت خاندان پهلوی در دو طبقه و یک زیرزمین با زیربنای تقریبی 770 مترمربع احداث شد و به عنوان کتابخانه اختصاصی فرح پهلوی مورد استفاده قرار گرفت. معماری ساختمان توسط شرکت فرمانفرماییان و طراحی و ترکیب هوشمندانه شیشه، برنز و آینه توسط هنرمند آمریکایی Charles Sevigny انجام پذیرفت. آثار حجمی و تابلوهای نقاشی از هنرمندان ایرانی و خارجی از جمله پرویز تناولی، مسعود عربشاهی، بهمن محصص، منوچهر یکتایی، محمد مدبر، سزار بالداچینی، دیه گو جاکومتی، آرنولدو پومودورو و پیرآرماندو فرناندز (آرمان) فضای داخلی را مزین نموده است.  مجموعه کتب چاپی موجود در کتابخانه اختصاصی بالغ بر 23000 جلد و حدود 16000 عنوان است که مشتمل بر آثار فارسی: تألیفات فرهنگی، ادبی، اجتماعی، گزارش و آمار و همچنین آثار خارجی شامل: دایره المعارف ها، دوره های تخصصی هنر، باستان شناسی و منابع تمدن و هنر ملل می باشد. در این میان سه رشته کتاب های مربوط به تاریخ ایران، ادبیات فرانسه و هنر نقاشی از غنای بیشتری برخوردار است.

یکی از ویژگی های منحصر بفرد این کتابخانه که سبب تمایز آن از سایر کتابخانه ها شده است و آن را مبدل به فضای موزه ای نموده است، وجود کتب اهدایی از سران کشورها و نویسندگان نامی است. از جمله این افراد می توان به پروین اعتصامی، علی نقی وزیری، منوچهر آتشی، جان اف کندی، والت دیزنی، جواهر لعل نهرو، رولف بنی، رومن گیرشمن و امضاء بسیاری از افراد سرشناس دیگر اشاره کرد.
از دیگر آثار موجود در این کتابخانه می توان به مجموعه های خطی و از جمله کاتبان این نسخ می توان به میرعلی هروی، احمد نیریزی، وصال شیرازی، زین العابدین حسنی، محمد اصفهانی و محمد تقی مشهدی اشاره کرد.

از نظر قطع، کوچکترین کتاب این مجموعه، قرآنی به قطع 8×5 سانتی متر و بزرگترین آن اطلسی به زبان لاتین و در قطع 82×57 سانتی متر است.
قدیمی ترین کتاب در مجموعه غیرفارسی توسط JOSEPHUS FLAVIUS در مورد تاریخ قوم یهود در سال 1609 میلادی به زبان لاتین در پاریس چاپ شده است و در مجموعه کتاب های فارسی، قدیمی ترین کتاب، دیوان حافظ به شرح محمد سودی پژوهشگر و مترجم شهیر کشور بوسنی است که در سال 1252ه.ش (1873 میلادی) در لایپزیک آلمان منتشر شده و به ناصرالدین شاه قاجار اهدا شده است. پس از پیروزی انقلاب اسلامی کتابخانه اختصاصی، به عنوان موزه در سال 1383ه.ش جهت بازدید عموم علاقه مندان به تاریخ، فرهنگ و هنر ایرانی بازگشایی گردید.

موزه جهان نما

موزه جهان نما واقع در بخش غربی کاخ صاحبقرانیه، فضایی است جهت نمایش آثار اهدایی به خاندان پهلوی دوم و یا خریداری شده توسط آن ها که در دهه پنجاه خورشیدی برای نگهداری این آثار آماده شده بود. در این موزه آثاری از فرهنگ و تمدن های مختلف جهان از جمله تمدن مصر باستان، سفالینه های فرهنگ و تمدن منطقه آند، سردیس های سنگی بودا از سده دوم میلادی، در کنار ظروف سفالینی از مناطق باستانی ایران متعلق به هزاره دوم ق.م نگهداری می شود. همچنین آثار هنری ارزشمندی از هنرمندان صاحب سبک ایرانی همچون پرویز تناولی، سهراب سپهری، فرامرز پیلارام، بهمن محصص و … در کنار آثار هنرمندان مطرح قرن بیستم میلادی چون پیکاسو، دالی، رنوار، گوگن و … که در تاریخ هنر مدرن جهان تأثیری ژرف به جای گذاشته اند، در زیر یک سقف کنار هم گردآوری شده است. به واقع در این فضای کوچک، جهانی به نمـایش در آمده است و به وضـوح می توان سیر تکامل و تحول قریحه و احساس بشری را در این موزه به نظاره ایستاد. پس از پیروزی انقلاب اسلامی موزه جهان نما، در سال 1376ه.ش جهت بازدید عموم علاقه مندان به تاریخ، فرهنگ و هنر ایرانی بازگشایی گردید.

موزه خودروهای اختصاصی

ساخت موزه خودروهای اختصاصی کاخ نیاوران با هدف ساماندهی بخشی از آثار موجود در مخازن مجموعه، بهینه سازی سیستم حفاظت و نگهداری این آثار، قرارگیری خودروها در معرض دید عموم، ایجاد ارتباط نسل جوان با پیوندهای فرهنگی تاریخی، گسترش فضاهای موزه ای مجموعه و ایجاد امکان جذب مخاطب بیشتر در فروردین سال 1391 به فوریت در دستور کار قرار گرفت و با تلاش شبانه روزی مسئولان مربوطه و کارشناسان در تیرماه همان سال به صورت رسمی به  بهره برداری رسید. این موزه -که قبلاً از ساختمان آن به عنوان گاراژ خودروها استفاده می شده- در یک طبقه با فضای 200 مترمربع آثاری از قبیل خودروهای اختصاصی خاندان پهلوی، موتورسیکلت های کوچک متعلق به فرزندان پهلوی و ماکت های خودرو را در خود جای داده است.
موزه خودروهای اختصاصی کاخ نیاوران یک موزه تخصصی اتومبیل نیست، بلکه رویکرد موزه بر حفاظت و معرفی آثار از منظر شناخت اولیه و روایت تاریخی مجموعه است. آثار شاخص * رولزرویس فانتوم 1966 * رولزرویس فانتوم 1977 * موتور هوندا 90 ATC
* موتور هوندا 50 * موتور 30430 CHIBI * Lady Motor

باغ کتیبه ها

مجموعه فرهنگی تاریخی نیاوران با همکاری پژوهشکده زبان شناسی، کتیبه ها و متون پژوهشگاه میراث فرهنگی گردشگری نمایشگاهی از میراث مکتوب پیشینیانمان را برگزار کرده است. در این نمایشگاه دائمی تعداد 43 مولاژ از کتیبه های صخره ای شامل دوره تاریخی مادها به خط و زبان اورارتویی، آشوری و آرامی متعلق به مناطق اهر و سراب، دوره تاریخی پارتی و ساسانی به خط و زبان های فارسی باستان، اکدی، عیلامی و آرامی تا اواخر دوره ساسانی و به خط شکسته پهلوی به چشم می خورد.

از جمله این کتیبه ها می توان به کتیبه های شاپور و اردشیر در نقش رستم، کتیبه شاپور یکم در نقش رجب، کتیبه کرتیر در نقش رجب و … اشاره کرد. این نمایشگاه واقع در محوطه شرقی کاخ نیاوران در اردیبهشت ماه 1387 افتتاح شد و در معرض بازدید علاقه مندان قرار گرفته است.

منبع : visitiran.ir/fa