مسجد جامع ساوه از اولین مساجد ساخته شده در ایران است و به عنوان یکی از آثار ارزشمند هنر معماری، نقاشی، کاشی کاری و گچ بری است که تماماً از خشت و گِل ساخته شده است. این بنا در طول دوره های مختلف تاریخی دستخوش تغییرات زیادی بوده و سه دوره تاریخی ساسانیان، سده های اولیه اسلامی و دوران فرمانروایی صفویه را از سر گذرانده است.طرح اوليه مسجد جامع مشتمل بر يك حياط مستطيل شكل به ابعاد 44*36 متر است كه گراگرد حياط را شبستانهاي ستوندار گلي و خشتي فرا گرفته، شبستانهاي مسجد داراي حجره هاي متعددي است كه سقف آنها روي ستونهاي بزرگ چهارضلعي به ضخامت 20/2*10/2 متر و با ارتفاع حدود سه متر استوار شده اند، طاقهاي خشتي روي ستونها هلالي شكل مي باشند و خشتهاي بكار رفته براي ساخت چنين طاقها از نظر اندازه غيرمعمول بوده بطوريكه ابعاد آنها بالغ بر 40*40*10 سانتيمتر مي شود.
در حال حاضر دور تا دور حیاط مستطیلی و صحن این مسجد در ضلع جنوبي یک گنبد خانه (از قديمی ترين بخش های مسجد) متعلق به قرن چهارم و پنجم، در گوشه شمال شرقی و بیرون از مسجد یک مناره بلند و آجری با تزیینات وکتیبه های آجری بدون رنگ و لعاب که زمانی به صورت جفت بوده و تنها یکی از آن ها باقی مانده است با راه پله‌ای مزیّن به نقوش متنوع و برجسته متعلق به قرن ششم، چند شبستان آجری متعلق به سدۀ ششم هجری قمری و عصر سلجوقیان و دو ایوان (ايوان غربي) متعلق به قرن هشتم و همچنین مرمت هایی مربوط به دوره قاجار وجود دارد.
قديمي ترين بخش مسجد جامع ساوه همانا شبستهان هاي گلي وخشتي آن است كه متعلق به دوره پيش از سلجوقي مي باشند.اما در دوره سلجوقي و ايلخاني تغييرات عمده اي در شكل معماري اين مسجد صورت مي گيرد.عنصر خشت جاي خود را به آجر مي دهد و از گچ بميزان بسيار جهت ايجاد تزئينات استفاده ميشود .پيدا شدن يك محراب گچي زيبا و ارزشمند در حين كاوش هاي باستانشناسي در ضلع شمالي مسجد و نيز وجود تعدادي محرابهاي گچي در قسمت جنوبي مسجد، بيانگر سليقه و ذوق هنرمندان گچبر ميباشد.
در ضلع غربي ايوان بلند و بزرگي ديده ميشود كه طول و ارتفاع آن با يكديگر تقريبا” برابر است. اين ايان با ارتفاع 70/16، طول 80/16 و عرض 11 متر بنا گرديده و در تمام سطح ديوارها و در لابلاي بند آجرهاي آن زينتهاي گچي فراواني بچشم مي خورد كه مشتمل بر كلمه الله ، محمد ، علي، گل و برگ نقوش هندسي است .
در ضلع جنوبي مسجدگنبدخانه بزرگ آن وجود دارد ، اين گنبد از نوع دوپوش جدا از يكديگر است. ارتفاع پوش اول به 17 متر و پوش دوم به حدود 24 متر مي رسد كه پوش دوم با كاشيكاريهاي رنگارنگ تزئين شده است. درون گنبدخانه يك محراب گچبري شده وجود دارد كه با نقشهايي مانند برگ، گل و بوته زينت يافته، در حاشيه محراب آيات قرآن من جمله بخشي از سوره جمعه ديده ميشود.بيرون از محوطه مسجد در گوشه شمال شرقي مناره آجري ديده ميشود كه از دوره سلجوقي است و از نظر پاره اي تزئينات ظريف آجري شبيه به مناره مسجد جامع سمنان است، اين مناره تا بلندي حدود 4 متر توپر ساخته شده، اما از اين ارتفاع به بالا توخالي بوده و داراي يك راه پله پيچدار است كه به انتهاي منار ختم ميشود، ارتفاع منار به 30/15 متر مي رسد.
محراب های متعدد و قدیمی با خطوط کوفی و دو محراب از دوره صفویه با خط ثلث نیز در این بنا وجود دارد. مفصل ترین تزئینات روی محراب ها اجرا شده است و همچنین تزئینات متنوع معماری روی طاق ها و دیوارهای این مسجد نیز بسیار زیبا هستند. روبه‌روی گنبدخانه نیز دیوار خرابه های خشتی وجود دارد که احتمالاً زمانی دیوار حجره های درس و بحث طلبه های علوم دینی بوده است.
بي ترديد مجموعه مسجد ساوه يكي از جالبترين هنر معماري در دوره اسلامي است كه شناخت و آشنايي با زواياي گوناگون آن هميشه براي پژوهشگران و علاقمندان به معماري ايراني تازگي خواهد داشت.
