مسجد جامع کبیر نی‌ریز یکی از مهم‌ترین و قدیمی ترین مسجدهای ایرانی است. این مسجد به باور برخی از پژوهشگران در ابتدا آتشکده‌های زرتشتیان بوده که در دوره اسلامی به مسجد تبدیل شده است مسجد جامع تی ریز، نه تنها جزو كهن‌ترین مساجد ایران محسوب میشود، بلكه در بسیاری از موارد دارای خصوصیات منحصر به فردی از معماری اسلامی است كه تنها در این مسجد دیده می شود. ایوان‌های به‌جا مانده از این مسجد به شیوه معماری دوره ساسانیان ساخته شده و برابر نوشته مقدسی، تاریخ نگار سده چهارم هجری ایوان اصلی این مسجد در سال ۳۴۰ هجری قمری ساخته شده است.
در بازسازی‌هایی که در سال‌های ۳۶۳، 460، و ۵۶۰ هجری قمری انجام شد، ساختمان و محوطه مسجد گسترش یافت و ایوان کوچکتری روبه‌روی ایوان اصلی بنا شد. تاریخ ۳۶۳ مربوط به تعمیراتی هست که در دوره ی عضدالدوله دیلمی در مسجد مذکور انجام شده وتاریخ ۴۶۰ مربوط میشود به تعمیرات دوره سلجوقیان در دوره سلطنت الب ارسلان سلجوقی. سال ۵۶۰ به تعمیرات دوره ی خوارزمشاهیان و دوره ی سلطنت سلطان ایل ارسلان خوارزمشاهی مربوط می شود.
یکی از اصلی‌ترین قسمت‌های این مسجد تک ایوان اصلی آن است که می‌توان آن را از اولین مسجد تک ایوانی دانست که در سبک خراسانی بنا شده است، البته این ایوان در قدیم قسمت اصلی مسجد بوده و بعدها به آن ایوان دیگری اضافه شده است که این ایوان به صورت ناودان ممتدی است رو به قبله که انتهای جنوبی آن کاملا بسته شده و محراب در آن جای گرفته است.
ساخت ایوان مربوط به قبل از عصر سلجوقیان است و به گفته ای با معماری ساسانی ساخته شده است. در ایوان اصلی بنا محرابی زیبا و هنرمندانه به سبک محراب الجایتو ساخته شده که به صورت گچبری برجسته از اشکال هندسی و گل و گیاه و آیاتی از قرآن مجید و همچنین کتیبه‌ای از نام معصومین در اطراف محراب وجود دارد که این محراب از شاهکارهای هنر گچبری در مساجد است.
