مسجد جامع ابرکوه
نقد و بررسی
توضیحات
شهر ابرکوه در مسیر یزد به شیراز قرار دارد و آخرین شهرستان استان یزد است. شهری که با یزد 140 کیلومتر فاصله دارد و چون بر سر راه تجاری ابریشم قرار داشت در همه دورهها خصوصا قرن هشتم از اهمیت زیادی برخوردار بود. از آثار تاریخی این شهر قدیمی میتوان به مسجد جامع، گنبد عالی، خانههای قدیمی، مناره نظامیه و جاذبههای طبیعی چون سرو چهار هزار ساله اشاره کرد
در مرکز شهر ابرکوه که حالا به میدان امام حسین معروف است مسجدی واقع شده که مسجد جامع شهر است، مسجدی قدیمی و کهن که تاریخی چندصد ساله دارد. بعضی از محققین بنای اولیه آن را به دوره قبل از اسلام میرسانند. اما شکل بنا به صورت مسجد را «مقدسی» جغرافیدان، مربوط به قرن چهارم ه.ق میداند. عدهای نیز آنرا مربوط به دوره سلجوقی و مغول میدانند که زمان ایلخانان و تیموری مورد مرمت و بازسازی قرار گرفت.
ورودی مسجد در خیابان اصلی است، از چند پله که بالا بروید به سَردَری میرسید با طاقی بلند و سر به فلک کشیده، ساده از هر چه مقرنس‌کاری و نقشهای اسلیمی است. از در چوبی وارد دهلیزی وسیع هشت ضلعی میشوید، این دهلیز شما را به حیاط مسجد راهنمایی میکند. در چهار طرف حیاط، چهار ایوان بلند وجود دارد. وسط حیاط صفهای مربع شکل نیم متری قرار دارد که سقف وضوخانه است. در زیر این صفه سردابی است با مسیر قناتی که روزگاری خنکای هوای گرم تابستان برای نمازگزاران بود.
قدیمیترین و مهمترین قسمت مسجد که دارای کتیبه تاریخی است ایوان غربی است. در سمت چپ ورودی مسجد ایوانی است که قدیمیترین محراب در آن قرار دارد. این محراب گچبری که شاهکار هنر و معماری است با آیات قرانی به خط کوفی، نسخ و ثلث تزئین شده است هر چند بسیاری از این تزئینات در طول زمان از بین رفته اما کتیبه، پایه ستون و طاق‌نما این محراب به یادگار مانده است. علاوه بر این محراب، این مسجد چند محراب دیگر نیز دارد که از میان آنها محراب سنگی که از جنس مرمر است با تزئینات زیبا گل و بته در وسط، مقرنس‌کاری در پیشانی و کتیبه قرانی با خط نسخ از اهمیت زیادی برخوردار است و اکنون در موزه ایران باستان نگهداری میشود.
هر چهار طرف مسجد رواقهایی دو طبقه با طاقهایی از طاق و تویزه قرار دارند. ضلع شمالی و جنوبی چهار رواق و شرقی و غربی شش رواق دارد که زیبایی بنا را دو چندان میکند. مناره در ضلع جنوبی بنا قرار دارد که شبستان وسیعی پشت آن است. شبستان تابستانه با 5/2 متر ارتفاعِ بیشتر از دیگر نقاط و پنجرههای کشیده در شمال و جنوب محیطی خنک برای نمازگزاران را فراهم کرده اما شبستان زمستانه با سقفی کوتاه و پنجرههای نورگیر رو به جنوب فضای گرمی را به وجود آورده است. این شبستان زمستاننشین با ستونهای قطور در دوطبقه است که مجموع ارتفاعهای هر دو طبقه باز هم از ارتفاع شبستان تابستانه کمتر است.
این مسجدی چهار ایوانه که از خشت خام ساخته شده در عین زیبایی ساده است، در عین سادگی با شکوه است، رفتن و دیدننش یک حس خضوع و خشوع را در آدمی بر میانگیزد. این مسجد قدیمی به شمارة ۱۹۷ درتاریخ ۹/۵/۱۳۱۲ در فهرست آثارملی ثبت شده است.